อิทํ วุจฺจตีติ ยา อิเมสํ อกุสลธมฺมานํ อนุปฺปตฺติปฺปหาเนสุ กุสลธมฺมานญฺจ อุปฺปตฺติฏฺฐิตีสุ ปญฺญา – อิทํ อายโกสลฺลํ นาม วุจฺจติฯ ยา ปเนสา กุสลธมฺมานํ อนุปฺปชฺชนนิรุชฺฌเนสุ อกุสลธมฺมานญฺจ อุปฺปตฺติฏฺฐิตีสุ ปญฺญา – อิทํ อปายโกสลฺลํ นามาติ อตฺโถฯ อายโกสลฺลํ ตาว ปญฺญา โหตุ; อปายโกสลฺลํ กถํ ปญฺญา นาม ชาตาติ? ปญฺญวาเยว หิ ‘มยฺหํ เอวํ มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ อุปฺปนฺนา จ นิรุชฺฌนฺติ; อนุปฺปนฺนา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา ปวฑฺฒนฺตี’ติ ปชานาติฯ โส เอวํ ญตฺวา อนุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปชฺชิตุํ น เทติ, อุปฺปนฺเน ปชหติ; อนุปฺปนฺเน กุสเล อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺเน ภาวนาปาริปูริํ ปาเปติฯ เอวํ อปายโกสลฺลมฺปิ ปญฺญา เอวาติ เวทิตพฺพํฯ สพฺพาปิ ตตฺรูปายา ปญฺญา อุปายโกสลฺลนฺติ อิทํ ปน อจฺจายิกกิจฺเจ วา ภเย วา อุปฺปนฺเน ตสฺส ติกิจฺฉนตฺถํ ฐานุปฺปตฺติยการณชานนวเสเนว เวทิตพฺพํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ติกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(4.) จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[793] จตุพฺพิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส อตฺถิ ทินฺนนฺติอาทีสุ ทินฺนปจฺจยา ผลํ อตฺถีติ อิมินา อุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิทํ วุจฺจตีติ ยํ ญาณํ ‘อิทํ กมฺมํ สกํ, อิทํ โน สก’นฺติ ชานาติ – อิทํ กมฺมสฺสกตญาณํ นาม วุจฺจตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตนฺติ อิทํ น สกกมฺมํ นามฯ ตีสุ ทฺวาเรสุ ทสวิธมฺปิ สุจริตํ สกกมฺมํ นามฯ อตฺตโน วาปิ โหตุ ปรสฺส วา สพฺพมฺปิ อกุสลํ น สกกมฺมํ นามฯ กสฺมา? อตฺถภญฺชนโต อนตฺถชนนโต จฯ อตฺตโน วา โหตุ ปรสฺส วา สพฺพมฺปิ กุสลํ สกกมฺมํ นามฯ กสฺมา? อนตฺถภญฺชนโต อตฺถชนนโต จฯ เอวํ ชานนสมตฺเถ อิมสฺมิํ กมฺมสฺสกตญาเณ ฐตฺวา พหุํ ทานํ ทตฺวา สีลํ ปูเรตฺวา อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา สุเขน สุขํ สมฺปตฺติยา สมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา นิพฺพานํ ปตฺตานํ คณนปริจฺเฉโท นตฺถิฯ

ยถา หิ สธโน ปุริโส ปญฺจสุ สกฏสเตสุ สปฺปิมธุผาณิตาทีนิ เจว โลณติลตณฺฑุลาทีนิ จ อาโรเปตฺวา กนฺตารมคฺคํ ปฏิปนฺโน เกนจิเทว กรณีเยน อตฺเถ อุปฺปนฺเน สพฺเพสํ อุปกรณานํ คหิตตฺตา น จินฺเตติ, น ปริตสฺสติ, สุเขเนว เขมนฺตํ ปาปุณาติ; เอวเมว อิมสฺมิมฺปิ กมฺมสฺสกตญาเณ ฐตฺวา พหุํ ทานํ ทตฺวา…เป.… นิพฺพานํ ปตฺตานํ คณนปโถ นตฺถิฯ ฐเปตฺวา สจฺจานุโลมิกํ ญาณนฺติ มคฺคสจฺจสฺส ปรมตฺถสจฺจสฺส จ อนุโลมนโต สจฺจานุโลมิกนฺติ ลทฺธนามํ วิปสฺสนาญาณํ ฐเปตฺวา อวเสสา สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปญฺญา กมฺมสฺสกตญาณเมวาติ อตฺโถฯ

[794] มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ ทุกฺเขเปตํ ญาณนฺติ เอตฺถ เอกเมว มคฺคญาณํ จตูสุ สจฺเจสุ เอกปฏิเวธวเสน จตูสุ ฐาเนสุ สงฺคหิตํฯ

[796] ธมฺเม ญาณนฺติ เอตฺถ มคฺคปญฺญา ตาว จตุนฺนํ สจฺจานํ เอกปฏิเวธวเสน ธมฺเม ญาณํ นาม โหตุ; ผลปญฺญา กถํ ธมฺเม ญาณํ นามาติ? นิโรธสจฺจวเสนฯ ทุวิธาปิ เหสา ปญฺญา อปรปฺปจฺจเย อตฺถปจฺจกฺเข อริยสจฺจธมฺเม กิจฺจโต จ อารมฺมณโต จ ปวตฺตตฺตา ธมฺเม ญาณนฺติ เวทิตพฺพาฯ โส อิมินา ธมฺเมนาติ เอตฺถ มคฺคญาณํ ธมฺมโคจรตฺตา โคจรโวหาเรน ธมฺโมติ วุตฺตํ, อุปโยคตฺเถ วา กรณวจนํ; อิมํ ธมฺมํ ญาเตนาติ อตฺโถ; จตุสจฺจธมฺมํ ชานิตฺวา ฐิเตน มคฺคญาเณนาติ วุตฺตํ โหติฯ ทิฏฺเฐนาติ ทสฺสเนน; ธมฺมํ ปสฺสิตฺวา ฐิเตนาติ อตฺโถฯ ปตฺเตนาติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปตฺวา ฐิตตฺตา ธมฺมํ ปตฺเตนฯ วิทิเตนาติ มคฺคญาเณน จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วิทิตานิ ปากฏานิ กตานิฯ ตสฺมา ตํ ธมฺมํ วิทิตํ นาม โหติฯ เตน วิทิตธมฺเมนฯ ปริโยคาฬฺเหนาติ จตุสจฺจธมฺมํ ปริโยคาเหตฺวา ฐิเตนฯ นยํ เนตีติ อตีเต จ อนาคเต จ นยํ เนติ หรติ เปเสติฯ อิทํ ปน น มคฺคญาณสฺส กิจฺจํ, ปจฺจเวกฺขณญาณสฺส กิจฺจํฯ สตฺถารา ปน มคฺคญาณํ อตีตานาคเต นยํ นยนสทิสํ กตํฯ กสฺมา? มคฺคมูลกตฺตาฯ ภาวิตมคฺคสฺส หิ ปจฺจเวกฺขณา นาม โหติฯ ตสฺมา สตฺถา มคฺคญาณเมว นยํ นยนสทิสํ อกาสิฯ อปิจ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ – ยเทตํ อิมินา จตุสจฺจโคจรํ มคฺคญาณํ อธิคตํ, เตน ญาเณน การณภูเตน อตีตานาคเต ปจฺจเวกฺขณญาณสงฺขาตํ นยํ เนติฯ

อิทานิ ยถา เตน นยํ เนติ, ตํ อาการํ ทสฺเสตุํ เย หิ เกจิ อตีตมทฺธานนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อพฺภญฺญํสูติ ชานิํสุ ปฏิวิชฺฌิํสุฯ อิมญฺเญวาติ ยํ ทุกฺขํ อตีเต อพฺภญฺญํสุ, ยญฺจ อนาคเต อภิชานิสฺสนฺติ, น ตญฺเญว อิมํ; สริกฺขฏฺเฐน ปน เอวํ วุตฺตํฯ

อตีเตปิ หิ ฐเปตฺวา ตณฺหํ เตภูมกกฺขนฺเธเยว ทุกฺขสจฺจนฺติ ปฏิวิชฺฌิํสุ, ตณฺหํเยว สมุทยสจฺจนฺติ นิพฺพานเมว นิโรธสจฺจนฺติ อริยมคฺคเมว มคฺคสจฺจนฺติ ปฏิวิชฺฌิํสุ, อนาคเตปิ เอวเมว ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติ, เอตรหิปิ เอวเมว ปฏิวิชฺฌนฺตีติ สริกฺขฏฺเฐน ‘‘อิมญฺเญวา’’ติ วุตฺตํฯ อิทํ วุจฺจติ อนฺวเย ญาณนฺติ อิทํ อนุคมนญาณํ นยนญาณํ การณญาณนฺติ วุจฺจติฯ

ปริเย ญาณนฺติ จิตฺตปริจฺเฉทญาณํฯ ปรสตฺตานนฺติ ฐเปตฺวา อตฺตานํ เสสสตฺตานํฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาตีติ อตฺตโน จิตฺเตน เตสํ จิตฺตํ สราคาทิวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา นานปฺปการโต ชานาติฯ สราคํ วาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา สติปฏฺฐานวิภงฺเค วุตฺตเมวฯ อยํ ปน วิเสโส – อิธ อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ วิมุตฺตํ วา จิตฺตนฺติ เอตฺถ โลกุตฺตรมฺปิ ลพฺภติฯ อวิปสฺสนูปคมฺปิ หิ ปรจิตฺตญาณสฺส วิสโย โหติเยวฯ

อวเสสา ปญฺญาติ ธมฺเม ญาณาทิกา ติสฺโส ปญฺญา ฐเปตฺวา เสสา สพฺพาปิ ปญฺญา ญาณนฺติ สมฺมตตฺตา สมฺมุติญาณํ นาม โหติฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ สมฺมุติมฺหิ ญาณนฺติ สมฺมุติญาณํฯ

[797] กามาวจรกุสเล ปญฺญาติ อยญฺหิ เอกนฺเตน วฏฺฏสฺมิํ จุติปฏิสนฺธิํ อาจินเตว, ตสฺมา ‘‘อาจยาย โน อปจยายา’’ติ วุตฺตาฯ โลกุตฺตรมคฺคปญฺญา ปน ยสฺมา จุติปฏิสนฺธิํ อปจินเตว, ตสฺมา ‘‘อปจยาย โน อาจยายา’’ติ วุตฺตาฯ รูปาวจรารูปาวจรปญฺญา จุติปฏิสนฺธิมฺปิ อาจินติ, วิกฺขมฺภนวเสน กิเลเส เจว กิเลสมูลเก จ ธมฺเม อปจินติ, ตสฺมา ‘‘อาจยาย เจว อปจยาย จา’’ติ วุตฺตาฯ เสสา เนว จุติปฏิสนฺธิํ อาจินติ น อปจินติ, ตสฺมา ‘‘เนว อาจยาย โน อปจยายา’’ติ วุตฺตาฯ

[798] น จ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ อิทํ ปฐมชฺฌานปญฺญํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สา หิสฺส กามวิเวเกน ปตฺตพฺพตฺตา กิเลสนิพฺพิทาย สํวตฺตติฯ ตาย เจส กาเมสุ วีตราโค โหติ, อภิญฺญาปาทกภาวํ ปน อปฺปตฺตตาย เนว ปญฺจ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌติ, นิมิตฺตารมฺมณตฺตา น สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ เอวมยํ ปญฺญา นิพฺพิทาย โหติ โน ปฏิเวธายฯ สฺเววาติ ปฐมชฺฌานํ ปตฺวา ฐิโตฯ กาเมสุ วีตราโค สมาโนติ ตถา วิกฺขมฺภิตานํเยว กามานํ วเสน วีตราโคฯ

อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ ปญฺจ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌติฯ อิทํ จตุตฺถชฺฌานปญฺญํ สนฺธาย วุตฺตํฯ จตุตฺถชฺฌานปญฺญา หิ อภิญฺญาปาทกภาเวนาปิ ปญฺจ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌติ, อภิญฺญาภาวปฺปตฺติยาปิ ปฏิวิชฺฌติ เอวฯ ตสฺมา สา ปฏิเวธาย โหติฯ ปฐมชฺฌานปญฺญาย เอว ปน กิเลเสสุปิ นิพฺพินฺทตฺตา โน นิพฺพิทายฯ ยา ปนายํ ทุติยตติยชฺฌานปญฺญา, สา กตรโกฏฺฐาสํ ภชตีติ? โสมนสฺสวเสน ปฐมชฺฌานมฺปิ ภชติ, อวิตกฺกวเสน จตุตฺถชฺฌานมฺปิฯ เอวเมสา ปฐมชฺฌานสนฺนิสฺสิตา วา จตุตฺถชฺฌานสนฺนิสฺสิตา วา กาตพฺพาฯ นิพฺพิทาย เจว ปฏิเวธาย จาติ มคฺคปญฺญา สพฺพสฺมิมฺปิ วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนโต นิพฺพิทาย, ฉฏฺฐํ อภิญฺญํ ปฏิวิชฺฌนโต ปฏิเวธาย จ โหติฯ

[799] ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีติอาทีสุ ยฺวายํ อปฺปคุณสฺส ปฐมชฺฌานสฺส ลาภีฯ ตํ ตโต วุฏฺฐิตํ อารมฺมณวเสน กามสหคตา หุตฺวา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ ตุทนฺติ โจเทนฺติฯ ตสฺส กามานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา หายติ ปริหายติ; ตสฺมา หานภาคินีติ วุตฺตาฯ ตทนุธมฺมตาติ ตทนุรูปสภาวาฯ สติ สนฺติฏฺฐตีติ อิทํ มิจฺฉาสติํ สนฺธาย วุตฺตํ, น สมฺมาสติํฯ ยสฺส หิ ปฐมชฺฌานานุรูปสภาวา ปฐมชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต ทิสฺวา อสฺสาทยมานา อภินนฺทมานา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส นิกนฺติวเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา เนว หายติ, น วฑฺฒติ, ฐิติโกฏฺฐาสิกา โหติฯ เตน วุตฺตํ ฐิติภาคินี ปญฺญาติฯ อวิตกฺกสหคตาติ อวิตกฺกํ ทุติยชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต มนสิกโรโต อารมฺมณวเสน อวิตกฺกสหคตาฯ สมุทาจรนฺตีติ ปคุณโต ปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐิตํ ทุติยชฺฌานาธิคมตฺถาย ตุทนฺติ โจเทนฺติฯ ตสฺส อุปริ ทุติยชฺฌานานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา วิเสสภูตสฺส ทุติยชฺฌานสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย วิเสสภาคินีติ วุตฺตาฯ นิพฺพิทาสหคตาติ ตเมว ปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐิตํ นิพฺพิทาสงฺขาเตน วิปสฺสนาญาเณน สหคตาฯ วิปสฺสนาญาณญฺหิ ฌานงฺคเภเท วตฺตนฺเต นิพฺพินฺทติ อุกฺกณฺฐติ, ตสฺมา นิพฺพิทาติ วุจฺจติฯ สมุทาจรนฺตีติ นิพฺพานสจฺฉิกิริยตฺถาย ตุทนฺติ โจเทนฺติฯ วิราคูปสญฺหิตาติ วิราคสงฺขาเตน นิพฺพาเนน อุปสํหิตาฯ วิปสฺสนาญาณมฺหิ สกฺกา อิมินา มคฺเคน วิราคํ นิพฺพานํ สจฺฉิกาตุนฺติ ปวตฺติโต ‘‘วิราคูปสญฺหิต’’นฺติ วุจฺจติฯ ตํสมฺปยุตฺตา สญฺญามนสิการาปิ วิราคูปสญฺหิตา เอว นามฯ

ตสฺส เตสํ สญฺญามนสิการานํ วเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา อริยมคฺคปฏิเวธสฺส ปทฏฺฐานตาย นิพฺเพธภาคินีติ วุตฺตาฯ เอวํ จตูสุ ฐาเนสุ ปฐมชฺฌานปญฺญาว กถิตาฯ ทุติยชฺฌานปญฺญาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[801] กิจฺเฉน กสิเรน สมาธิํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ โลกุตฺตรสมาธิํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ปุพฺพภาเค อาคมนกาเล กิจฺเฉน กสิเรน ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺตสฺส กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อาคตสฺสฯ ทนฺธํ ตณฺฐานํ อภิชานนฺตสฺสาติ วิกฺขมฺภิเตสุ กิเลเสสุ วิปสฺสนาปริวาเส จิรํ วสิตฺวา ตํ โลกุตฺตรสมาธิสงฺขาตํ ฐานํ ทนฺธํ สณิกํ อภิชานนฺตสฺส ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส , ปาปุณนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ อยํ วุจฺจตีติ ยา เอสา เอวํ อุปฺปชฺชติ, อยํ กิเลสวิกฺขมฺภนปฏิปทาย ทุกฺขตฺตา, วิปสฺสนาปริวาสปญฺญาย จ ทนฺธตฺตา มคฺคกาเล เอกจิตฺตกฺขเณ อุปฺปนฺนาปิ ปญฺญา อาคมนวเสน ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นามาติ วุจฺจติฯ อุปริ ตีสุ ปเทสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[802] สมาธิสฺส น นิกามลาภิสฺสาติ โย สมาธิสฺส น นิกามลาภี โหติ, โส ตสฺส น นิกามลาภี นามฯ ยสฺส สมาธิ อุปรูปริ สมาปชฺชนตฺถาย อุสฺสกฺกิตุํ ปจฺจโย น โหติ, ตสฺส อปฺปคุณชฺฌานลาภิสฺสาติ อตฺโถฯ อารมฺมณํ โถกํ ผรนฺตสฺสาติ ปริตฺเต สุปฺปมตฺเต วา สราวมตฺเต วา อารมฺมเณ ปริกมฺมํ กตฺวา ตตฺเถว อปฺปนํ ปตฺวา ตํ อวฑฺฒิตํ โถกเมว อารมฺมณํ ผรนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ นนิกามลาภีปฏิปกฺขโต หิ ปคุณชฺฌานลาภี เอตฺถ นิกามลาภีติ วุตฺโตฯ อวฑฺฒิตารมฺมณปฏิปกฺขโต จ วฑฺฒิตารมฺมณํ วิปุลนฺติ วุตฺตํฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ

ชรามรเณเปตํ ญาณนฺติ นิพฺพานเมว อารมฺมณํ กตฺวา จตุนฺนํ สจฺจานํ เอกปฏิเวธวเสน เอตํ วุตฺตํฯ

ชรามรณํ อารพฺภาติอาทีนิ ปน เอเกกํ วตฺถุํ อารพฺภ ปวตฺติกาเล ปุพฺพภาเค สจฺจววตฺถาปนวเสน วุตฺตานิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(5.) ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา